|
Для писем
|
|
Главная » Файлы » Русский язык » Прочее |
| 01.11.2015, 21:24 |
Автор:Темиргалиева Бакытгуль Шабдановна, Астана қаласы № 51 мектеп – гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғлімі. "Қазақта кім білмейді Біржан салды, ағызған қызыл тілден "“Қызыл тiл Жиреншедей тiлiм тақсыр, қызыл тiл — өнер алды, бiлiм тақсыр…” А.Тілеуұлы Қазақта кім білмейді Біржан салды, ағызған қызыл тілден шекер балды (тарихи деректерден естелік) Он тоғызыншы ғасырдың орта шенінде өмір сүріп, артынан өлмес баға жетпес мұра қалдырған, осы бабамыздың өмірінен шығармашылық өнері жөніндегі кез-келген жаңа дерек біз үшін өте қымбат, өте қадірлі. Сондай деректердің бірі - Біржан сал өзі ұстап, өмірінің соңғы кездерінде сүйемелдеуімен ән салған сал домбырасының тағдыры. Осыған орай өзімнің әкем-Шабдан Темірғалиевтің естелігінен алынған деректерді ұсынып отырмын. Ол Ақмола облысы, Еңбекшілдер ауданы, Сәуле ауылының тұрғыны. Сол кең шарда 40 жылдай ауыл шаруашылық саласында қызымет еткен. Біржан салдың аталас немерелерінің бірі және Ленин, Еңбек Қызыл Ту ордендерінің иегері. Алматы қаласында өткен Біржан салдың мерей тойында Қазақстанға еңбегі сіңген өнер қайраткері, әнші, сазгер, өнер зерттеушісі Ілия Жақановтың осы тойға қатысушыларға Біржан салдың домбырасын көрсетеді. Осы айтқан әңгімесіне қызығушылық білдіріп, сұрастырып, іздеу салып білсем, расында да бұл аспап Біржан салдың домбырасы болып шықты. Домбыра Алматыдағы Республикалық сазды аспаптар мұражайында осы күнге дейін сақтаулы. Оны мұражай ашылғанда, есімі әйгілі қоғам қайраткері Әшірбек Бектасов деген азамат табыс етіпті. Әшірбек Бектасов өзінің бір естелігінде былай деп жазған: «Бұл домбыра менің қолыма 1943 жылы тигенде, оның бет тақтайы жоқ, он екі пернеден, тек қана бес–ақ перне қалған, ішектері үзілген, біл құлағы жоқ, еменнен ойып жасалған өте жұпыны күйде еді» - деп айтады. Домбыраның сол күйін көрген Қазақ ССР –інің еңбек сіңірген өнер қайраткері, аспап шебері Қ.Қасымов оны қалпына келтіру үшін өзінің бар ықыласын, шеберлігін, өнерін салады. Домбыраның бет тақтайын орнату үшін сапалы, құнды қарағай ағашынан бет тақтай жасады, оған жиырма сегіз иненің жуандығындай қайыңнан шеге жасап, бекітеді. Қамардың айтуынша, қайыңнан жасалған шеге жаңбырға да, күнге де төзімді болып келеді. Біржан домбырасын өз кезінде осы халық шеберлерінің әдісімен жасаған. Оның ұзындығы 1 метр 5 сантиметр, тиектен мойынға дейін 57,5 сантиметр болған, ал Арқаның басқа домбыралары 45,4 сантиметр болып келеді. Осы домбыра содан бері Базыл, Салық, Қалкен, Рахия сияқты туыстарының қолынан өткен. 1965 жылы «Біржан сал» ән мектебін жалғастырушы, ірі әншілердің бірі Жүсіпбек Елебеков М.Әуезов атындағы театрда өткен кеште осы домбырамен шығып, Біржан әндерін асқақтатып шырқаған. Ал 1966 жылы ақпан айында Қазақ теледидары арқылы Әнуарбек Үмбетбаев М.Төлебаевтың «Біржан – Сара операсындағы Біржанның Қоянды жәрмеңкесінде арнаған ариясын осы домбырамен орындаған. Сол секілді бұл домбырамен әншілер Мұрат Толыбаев, Қайрат Байбосынов т.б. Біржан сал әндерін талай рет шырқаған. Дарынды перзентін ардақтай білетін халық Біржанның жансыз серігін сындырмай, бүлдірмей осы кезге дейін сақтап келеді. Сол домбыра әлі күнге дейін Алматы мұражайында сақтаулы. Әкемнің естелігін өз аузынан ести отырып, қазіргі кезге дейін жария болмаған деректерді зерттеудемін. Біржан салдың сазгерлік, ақындық өнерін қозғағаннан кейін, айтысқа неге тоқтамасқа? Айтыс - өзіндік тарихы бар, тағылымы мол ауыз әдебиетінің арнасын кеңейтіп отырған айтулы өнер. Айтулы болатын себебі, айтыстың өне бойы өлеңмен өріледі және ақиқаттан аттамай, шындық шырқалады. Екі ақынның сөзбен іліп-шалуынан басталған бұл сайыс, елдің ең өзекті мәселелерін тілге тиек етеді. Осы екі ортада, ақын өрелі, өмірлік тәжірибесі мол зерделі болса, қазақтың арғы-бергі тарихы жырланып, екі елдің арақатынасы, өмір сүріп жатқан қоғам көріністері сұлу да айшықты сөзбен көркем де құнарлы поэтика тілімен суреттеледі. Қазіргі айтыс ақындарының ішінен Аманжол Әлтаев, Айбек Қалиев,Айнұр Тұрсымбаева, Балғынбек Имашев, Дәулеткерей Кәпұлы, Ринат Зайытов, Рүстем Қайыртайұлы және т.б. айтуға болады. Осы ақын-айтыскерлеріміздің өнерін мектеп қабырғасында оқып жүрген оқушыларымыз жалғасын тауып, қызығушылық танытса, ұлттық әдеби құндылығымыз дамымай ма? Қалай десек те осы кездерде әдебиеттің түрлі салаларында жүріп жатқан әдеби айтыстардың әдеби өмірді жандандырып, жаппай жаһандану үдерісі жүріп жатқан заманда ұлттық әдебиетіміздің дұрыс бағытта, тура жолда дамуына, әдеби ой-пікірлердің жетіле түсуіне айтарлықтай септігін тигізері анық. Мұндайда дана қазақ «көре-көре көсем боларсың», «қорқа-қорқа батыр боларсың», тағы да «көш жүре түзеледі» деген.
| |
Категория: Прочее | | | |
Просмотров: 2279 | Загрузок: 41 |
Всего комментариев: 0 | |